قانون کار چه حمایت‌هایی از کارگران نوجوان می‌کند؟

از آزمایش‌های پزشکی تا کاهش ساعت‌کاری

کار کردن افراد زیر 18 سال، همانند کار کردن بانوان، یکی از مسائل مورد بحث در نظام‌های حقوقی بسیاری از کشورها است و موافقان و مخالفانی دارد. برخی معتقدند نوجوانان می‌توانند مانند بزرگسالان کار کنند و در تامین معیشت خانواده نقش داشته باشند. برخی نیز به کل مخالف کار کودکان و نوجوانان هستند و به دلیل آسیب‌هایی که به آنان وارد می‌کند آن را مغایر با حقوق کودکان و نوجوانان می‌دانند. کدام استدلال درست است؟ تجربه‌ی کار کودکان در قرون گذشته چه بوده است؟ قانون کشور ما چه تعریفی از کارگران نوجوان دارد؟ چه حقوق و شرایطی را برای کارگران نوجوان در نظر می‌گیرد؟ ساعت کاری «کارگران نوجوان» چه تفاوتی با کارگران بزرگسال دارد؟ در این یادداشت به ابعاد قانونی کار نوجوانان در ایران می‌پردازیم. ضروری است مدیران و کارفرمایان با این قوانین آشنا شوند و آن را اجرا کنند.

کار کودکان و نوجوانان در طول تاریخ

از آغاز زندگی بشر، زمانی که کودکان با مهارت‌های اولیه کار آشنا می‌شدند در خانه، مزرعه، کارگاه و … در کنار بزرگسالان برخی از کارها را انجام می‌دادند. اما در قرون جدید با تحولاتی که در دنیای مدرن رخ داد؛ کار کودک زیر سوال رفت. یکی از این اتفاقات بهره‌کشی صاحبان کارگاه‌ها و کارخانه‌ها از کودکان بود. در بسیاری از کشورهای صنعتی، کارفرمایان با حقوق بسیار اندک کودکان را وادار به کارهای سخت و جان‌فرسا با ساعات طولانی می‌کردند و به دلیل این که کودکان قدرت چانه‌زنی نداشتند مجبور به تحمل بودند. در واقع کودکان و نوجوانان، نیروی‌کاری ارزان‌قیمت و پرسود برای کارفرمایان بودند. آسیب این مشاغل برای کودکان و نوجوانان مشکلات جسمی و روحی فراوان بود. به تدریج اما به این سیستم نقدهایی وارد شد. به علاوه در قرن گذشته بحث حقوق کودک مطرح شد و بهره‌مندی از امکان تحصیل، رشد جسمی و روانی و… به عنوان حقوق اولیه کودکان شناخته شد و مخالفت با کار کودکان آغاز شد.

تعریف کار کودک

موضوع کودکان کار و استفاده از کودکان و نوجوانان در مشاغل کارگری اختصاص به ایران ندارد، بلکه تمامی کشورها با این موضوع که می‌تواند تاثیرات اجتماعی مثبت یا منفی داشته باشد درگیر هستند. در صورتی که قوانین اجازه سوءاستفاده از کارگران نوجوان و کودک را بدهد یا نظارت‌های کافی در این خصوص وجود نداشته باشد، مشکلات متعددی به وجود خواهد آمد. اما منظور از «کار کودک» چیست؟ از نظر سازمان بین‌المللی کار، «کار کودک» به آن دسته از فعالیت‌های اقتصادی کودکان گفته می‌شود که باعث آسیب رسیدن به سلامت جسمی، روانی، اخلاقی یا اجتماعی کودکان می‌شود یا تحصیل و آموزش آنان را دچار مشکل می‌کند. در سال‌های اخیر با تلاش‌های فعالان حقوق کودک، در بسیاری از کشورها حداقل سنی برای ورود به بازار کار تعیین شده است. در ایران این سن 15 سالگی است و افراد زیر 15 سال به هیچ عنوان اجازه‌ی کار ندارند. کارفرمایان نیز حق ندارند افراد زیر 15 سال را به کار بگیرند. بنابراین اگرچه در عرف جامعه 12یا 13 سالگی سن شروع نوجوانی تلقی می‌شود اما بر اساس قانون کار، فقط نوجوانان بالای 15 سال اجازه‌ی کار دارند.

شرایط کار «کارگران نوجوان»

به دلیل حساسیت‌های کار نوجوانان، در قانون کشور ما به صورت مجزا چند ماده‌ی قانونی را به «کارگران نوجوان» اختصاص یافته است. بر اساس قانون کار، «کارگران نوجوان» به کارگرانی گفته می‌شود که در بازه سنی 15 الی 18 سال می‌باشند و به دلیل حساسیت ناشی از سن کم در این کارگران، حمایت‌هایی در خصوص آن‌ها در نظر گرفته شده است. کارفرمایان نیز باید طبق اصول و موازین قوانین عمل کنند. در اولین قدم، برای اطمینان از سلامت کارگران نوجوان، این افراد برای استخدام توسط سازمان تامین اجتماعی مورد‌ آزمایش‌های پزشکی قرار گیرند.

آزمایش‌های پزشکی کارگر نوجوان، حداقل باید سالی یک‌بار تجدید شود و مدارک مربوط در پرونده استخدامی وی ضبط گردد. پزشک درباره تناسب نوع کار با توانایی کارگر نوجوان اظهار نظر می‌کند و چنان‌چه کار مربوط را نامناسب بداند کارفرما مکلف است در حدود امکانات خود، شغل کارگر را تغییر دهد.

حقوق قانونی «کارگران نوجوان» در قانون کار

به دلیل حذف بهره‌کشی از کار نوجوان، قانون ایران حمایت‌هایی را از کارگران نوجوان داشته است. از جمله مهم‌ترین قوانین حمایتی برای کارگران نوجوان عبارتند از:

۱. ساعات کار روزانه نوجوان نیم ساعت کمتر از ساعات معمول کارگران بزرگسال  است. یعنی به جای 8 ساعت، 7 و نیم ساعت و در هفته 41 ساعت است.

۲. ارجاع کار اضافی به کارگر نوجوان ممنوع است.

۳. انجام کار در شب برای کارگر نوجوان ممنوع است.

۴. ارجاع کارهای سخت و زیان‌آور و خطرناک و حمل بار بیش از حد مجاز با دست و بدون وسایل مکانیکی برای کارگر نوجوان ممنوع است.

۵. انجام کارهایی که برای سلامت یا اخلاق کارگر نوجوان زیان‌آور است به تشخیص وزارت کار و امور اجتماعی ممنوع است.

 وظیفه کارفرمایانی که کارگر نوجوان دارند چیست؟

 کارفرمایان در قبال کارگران نوجوان نسبت به بزرگسالان مسئولیت بیشتری دارند. بر اساس قانون کار ایران، کارفرمایان با توجه به شرایط کار و وضعیت خاص کارگران نوجوان علاوه بر مواردی که گفته شد باید به کارگاه و شرایط کار نوجوانان دقت و نظارت بیشتری نموده و در جهت رعایت اصول فنی کار و تامین بهداشت کار و کارگر و محیط کارگاه اقدامات لازم را انجام دهند.